1. Khái niệm ăn bổ sung
Sữa mẹ là sự khởi đầu lý tưởng đổi với cuộc đời của trẻ, là nguồn dinh đường quan trọng, ít nhất là cho tới khi trẻ được 2 tuổi. Trẻ cần được bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và tiếp sau đó là một giai đoạn trẻ tiếp tục được khi chuyển sang ăn hoàn toàn thức ăn gia đình. Giai đoạn này từ 6 đến 24 bà mẹ nhưng cần thêm một lượng thức ăn bổ sung ngày càng tăng trước tháng tuổi, được gọi là giai đoạn ăn bổ sung
Theo Tổ chức Y tế Thế giới, ăn bổ sung nghĩa là cho ăn thêm các thức ăn mềm hoặc đặc khác ngoài sữa mẹ.
Các thức ăn khác ngoài sữa mẹ gọi là thức ăn bổ sung. Các thức ăn thêm này được gọi là thức ăn bổ sung vì chúng bổ sung cho sữa mẹ, chứ không hoàn toàn thay thế được sữa mẹ để cung cấp đủ chất dinh dưỡng. Thức ăn bổ sung phải là các loại thực phẩm giàu dinh dưỡng, đa dạng và đủ về mặt số lượng để trẻ có thể tiếp tục phát triển.
Trong giai đoạn cho ăn bổ sung, trẻ bắt đầu làm quen dần dần với các loại thức ăn của gia đình, trong khi sữa mẹ vẫn tiếp tục là một nguồn quan trọng cung cấp dinh dưỡng và các yếu tố miễn dịch bảo vệ cho tới khi trẻ được 2 năm tuổi.
Có 2 loại thức ăn bổ sung: thức ăn nấu riêng (ví dụ như bột, cháo) hoặc thức ăn thông thường của gia đình được chế biến riêng để trẻ dễ ăn và cung cấp đủ chất dinh dưỡng cho trẻ (ví dụ như cơm nấu nát hoặc xay, cho thêm dầu mỡ để tăng năng lượng, thêm gan để bổ sung sắt...)
1.1 Độ tuổi thích hợp bắt đầu cho trẻ ăn thức ăn bổ sung( ABS)
Cơ thể chúng ta sử dụng thức ăn để sinh ra năng lượng giúp duy trì sự sống, phát triển, chống lại bệnh tật, để di chuyển và vận động. Nếu trẻ không có đủ thức ăn dinh dưỡng, trẻ sẽ không có đủ năng lượng để phát triển và hoạt động tốt. Từ tháng thứ 6 trở đi có sự thiếu hụt giữa mức tổng năng lượng cần cho trẻ và mức năng lượng do sữa mẹ cung cấp. Trẻ càng lớn thì sự thiếu hụt này càng tăng. Vì vậy đối với đa số trẻ, thời gian tốt nhất để bắt đầu cho trẻ ăn bổ sung là khi trẻ tròn 6 tháng tuổi. Thức ăn bổ sung cần thiết để bù đắp vào khoảng thiếu hụt năng lượng. Lượng thức ăn này dần tăng lên khi trẻ lớn lên. Nếu khoảng cách không được lấp đầy thì trẻ sẽ ngừng tăng trưởng hoặc tăng trưởng chậm.
Theo một số nghiên cứu theo dõi cho thấy, thấp còi xuất hiện nhiều hơn ở lứa tuổi ăn bổ sung. Trong 10cm chênh lệch về chiều cao khi trẻ được 3 tuổi (giảm so với tiềm năng phát triển của trẻ) thì có đến 50% xảy ra từ 6 đến 24 tháng. Vì vậy, ăn bổ sung đúng và đủ đóng vai trò rất quan trọng trong việc dự phòng thấp còi cho trẻ nhỏ.
Khi tròn 6 tháng tuổi, trẻ cần được học cách ăn bột hay các thức ăn nghiền. Các thức ăn này cung cấp năng lượng nhiều hơn các thức ăn lỏng.
Những dấu hiệu cho biết trẻ đã sẵn sàng ăn bổ sung:
- Thích nhìn người khác ăn và với tay lấy thức ăn.
- Thích đưa thứ gì đó vào miệng.
- Có thể điều chỉnh lưỡi tốt hơn để đưa thức ăn di chuyển trong miệng.
- Bắt đầu nhai và dịch chuyển hàm lên xuống.
Ngoài ra, ở thời điểm này, hệ tiêu hoá của trẻ đã phát triển đủ để tiêu hoá một số loại thức ăn.
Chỉ nên cho trẻ ABS khi trẻ tròn 6 tháng tuổi, vì vậy khi trẻ được khoảng 5 tháng tuổi thì nên tư vấn cho bà mẹ biết cách chuẩn thức ăn, cách tập cho trẻ ăn bữa ăn bổ sung đầu tiên giúp bà mẹ có sẵn đầy đủ kiến thức và kỹ năng cho trẻ ABS khi trẻ tròn sáu tháng.
Tuy nhiên, trong một số trường hợp có thể cho trẻ ăn bô sung sớm hơn từ tháng thứ 5, nhưng việc này cần được cán bộ y tế đã được tập huấn về nuôi dưỡng trẻ nhỏ đánh giá và tư vấn cụ thể.
1.2 Tiếp tục cho trẻ bú mẹ đến 24 tháng và lâu hơn
Cần tiếp tục cho trẻ bú sữa mẹ đến 24 tháng tuổi và lâu hơn, vì đến thời điểm này, sữa mẹ vẫn cung cấp lượng năng lượng cần thiết cho trẻ, đồng thời bổ sung cho trẻ các vi chất dinh dưỡng quan trọng đặc biệt là Vitamin A.
Từ 6 tháng đến 12 tháng, sữa mẹ tiếp tục cung cấp một nửa hay hơn một nửa nhu cầu dinh dưỡng của trẻ và từ 12 - 24 tháng, sữa mẹ cung cấp ít nhất 1/3 nhu cầu dinh dưỡng của trẻ. Ngoài ra, sữa mẹ còn tiếp tục cung cấp các yếu tố kháng khuẩn bảo vệ trẻ khỏi mắc nhiều loại bệnh và đặc biệt là Vitamin A, vẫn đảm bảo cung cấp được hơn 60% tổng lượng Vitamin A trẻ cần trong một ngày. Ở giai đoạn này, sữa mẹ vẫn tiếp tục đóng vai trò phát triển trí tuệ và nhận thức cho trẻ.
2. Thực hành ăn bổ sung đúng cách
2.1. Bắt đầu cho trẻ ăn bổ sung khi trẻ tròn 6 tháng tuổi (180 ngày)
Khi trẻ được tròn 6 tháng tuổi (180 ngày), trẻ cần ăn thêm các thức ăn khác ngoài sữa mẹ.
Tiếp tục cho trẻ bú theo nhu cầu, cả ngày lẫn đêm. Cho trẻ bú mẹ trước khi cho trẻ ăn các thức ăn khác
Bắt đầu tập cho trẻ ăn 2 lần một ngày, cho trẻ ăn 2 đến 3 thìa một lần tập cho trẻ nếm thức ăn)
Có thể tập ăn loãng trong vòng vài ngày sau đó chuyển dần sang ăn đặc. Cần đảm bảo độ đặc để khi nghiêng thìa bột thì bột dính trên thìa và chảy xuống chậm.
Số bữa ăn và số lượng mỗi bữa ăn đã được trình bày trong bài "Nuôi dưỡng trẻ nhỏ và trẻ suy dinh dưỡng ở cộng đồng".
2.2 Đảm bảo đa dạng thực phẩm
Thức ăn bổ sung tốt là thức ăn giàu năng lượng, giàu protein và các vi chất dinh dưỡng (đặc biệt là sắt, kẽm, vitamin A, C). Thành phần của mỗi bữa ăn bổ sung cần có đủ bốn nhóm thức ăn cơ bản sau đây:
2.2.1 Nhóm thức ăn cơ bản (lương thực)
Nhóm thức ăn cơ bản là nhóm thức ăn cung cấp nhiệt lượng chủ yếu trong khẩu phần ăn. Ở nước ta thường dùng gạo, ngô, khoai được chế biến dưới dạng xay nhỏ thành bột rồi nấu hoặc nấu chín rồi nghiền ra để sử dụng cho trẻ. Nhóm thức ăn này chủ yếu cung cấp tinh bột, chứa ít protein và nghèo các vi chất dinh dưỡng, vì vậy cần cho trẻ ăn lương thực với các thực phẩm khác để trẻ có đủ chất dinh dưỡng.
2.2.2 Nhóm thức ăn giàu protein
Nhóm thức ăn giàu protein những thức ăn xây dựng cơ thể, tham vận chuyên các chất dinh dưỡng và kích thích ăn ngon miệng, điều hòa các chuyển hóa và bảo vệ cơ thể.
Thức ăn có nguồn gốc động vật: là các loại thức ăn có giá trị dinh dưỡng cao như: Trứng, sữa, thịt, cá, tôm, cua, lươn, nhộng, phủ tạng như gan. Các loại thịt: lợn, bò, gà đều cho trẻ ăn được, không nhất thiết phải ăn toàn thịt nạc, mà nên sử dụng cả nạc lẫn mỡ.
Thức ăn nguồn gốc thực vật: Đậu đỗ các loại (đậu đen, đậu xanh, đậu nhất. Đây là loại thức ăn khi ăn hỗn hợp với ngũ cốc sẽ trở thành những thức ăn giàu dinh dưỡng như thức ăn động vật mà thường rẻ tiền hơn.
2.2.3 Nhóm thức ăn giàu năng lượng
Nhóm thức ăn giàu năng lượng gồm dầu, bơ, mỡ.... Dầu và mỡ bổ sung năng lượng cho bữa ăn của trẻ. Chúng còn làm cho thức ăn mềm hơn và dễ nuốt. Ngoài mỡ động vật nên cho trẻ ăn dầu lạc, dầu vừng, dầu đậu nành.... Vì dầu có các tỉ lê các axít béo không no cao hơn mỡ nên dễ hấp thu. Cho trẻ ăn dầu mỡ ngoài việc tăng năng lượng của khẩu phần ăn còn giúp trẻ hấp thu dễ dàng các loại vitamin tan trong dầu như : Vitamin A, E, D, K...
2.2.4 Nhóm thức ăn giàu vitamin, chất khoáng và chất xơ
Rau xanh và quả chín là nguồn cung cấp vitamin và chất khoáng vô cùng phong phú. Đây là loại thức ăn rất tốt đối với trẻ. Các loại rau có lá màu xanh thẫm như: rau ngót, rau muống, rau dền, mồng tơi, rau cải... đều chứa nhiều vitamin C và các vi chất như beta-caroten (tiền vitamin A), và sắt giúp trẻ phòng chống khô mắt và thiếu máu. Các loại quả chín: Đu đủ, xoài, chuối, cam, quýt, hồng xiêm....cũng chứa nhiều vi chất khi ăn lại không bị hao hụt do không phải nấu nướng.
Cách lựa chọn và thay thế thực phẩm
Đối với những vùng kinh tế khó khăn như: vùng sâu, vùng xa, miền núi có thể thay thế các loại thực phẩm trong thức ăn bổ sung của trẻ như sau:
Nếu không có gạo có thể thay bằng ngô, khoai
Trong nhóm thức ăn giàu protein: nếu không có thịt trứng có thể thay bằng tôm, cua, cá, sữa bò thay bằng sữa đậu tương
Thay thế đạm động vật: Thịt, trứng, sữa, tôm, cua, cá bằng đạm thực vật (Đậu tương, đậu xanh, đậu đen, vừng, lạc)
Dầu ăn thay bằng mỡ
Tăng cường thực phẩm giàu sắt
Sắt cần cho trẻ nhỏ trong quá trình tạo máu, tăng trưởng, phát triển và tăng cường khả năng miễn dịch của cơ thể chống lại các bệnh nhiễm khuẩn. Cơ thể trẻ sơ sinh sẽ sử dụng lượng sắt dự trữ từ bụng mẹ trong 6 tháng đầu tiên. Sau khoảng thời gian này sẽ có khoảng thiếu hụt giữa nhu cầu của trẻ và lượng sắt từ sữa mẹ và cần được bù đắp sắt từ các thức ăn bổ sung.
Giáo dục và phổ biến cho mọi gia đình về phương pháp đa dạng hoá bữa ăn (ăn phối hợp nhiều loại thực phẩm), chế độ ăn cần cung cấp đủ năng lượng và các thực phẩm giàu sắt (thức ăn động vật, đậu đỗ...) làm tăng khả năng hấp thụ sắt nhờ tăng cường vitamin C có từ rau quả. Thực hiện nuôi con bằng sữa mẹ và ăn bổ sung hợp lý là biện pháp tốt nhất phòng chống thiếu máu ở trẻ nhỏ. Hướng dẫn và khuyến khích các cách chế biến như nảy mầm (giá đỗ), lên men (dưa chua...) vì các quá trình này làm tăng hàm lượng vitamin C và giảm lượng tanin và axit phytic trong thực phẩm.
Chất sắt có nhiều trong các loại thịt, cá có màu “đỏ” như thịt bò, thịt lợn, cá ngừ... Thịt có màu “trắng” như thịt gia cầm có ít sắt hơn. Chất sắt còn có nhiều ở gan, tiết, hoặc rau xanh như rau dền, rau ngót và các loại đậu hạt. Sắt từ thức ăn có nguồn gốc động vật sẽ dễ hấp thu hơn nguồn gốc thực vật. Ăn thêm trái cây tươi giàu vitamin C sau bữa ăn chính như cam, chanh, bưởi, táo, sơ-ri, đu đủ, chuối... sẽ giúp hấp thu tốt chất sắt từ bữa ăn.
Tăng cường thực phẩm giàu Vitamin A
Vitamin A rất cần cho mắt và da và giúp cơ thể chống lại các nhiễm khuẩn. Sữa mẹ cung cấp một lượng vitamin lớn cần thiết trong trường hợp trẻ vẫn được tiếp tục bú mẹ và khẩu phần ăn của bà mẹ đủ vitamin A. Khi trẻ lớn dần lên, có một khoảng cách về vitamin A cần được bù đắp bằng thức ăn bổ sung.
Các nguồn thực phẩm giàu vitamin A bao gồm:
- Phủ tạng động vật (gan)
- Sữa và các sản phẩm từ sữa như bơ, pho mát, sữa chua
- Lòng đỏ trứng
- Các loại bơ thực vật, sữa bột và các thực phâm có bổ sung vitamin A.
- Các loại lá rau màu xanh thẫm (rau ngót, rau muống, loại quả màu vàng, đỏ (cà rốt, bí đỏ, xoài, đu đủ...) rau cải...), và các loại quả màu vàng, đỏ ( cà rốt, bí đỏ, xoài, đu đủ)
Cơ thể trẻ có thể dự trữ vitamin A trong vài tháng. Do vậy cần khuyến khích các gia đình cho trẻ ăn các thực phẩm giàu vitamin A hàng ngày hoặc càng thường xuyên càng tốt vào mùa các thực phẩm này sẵn có. Trẻ được ăn khẩu phần có nhiều loại rau và quả sẽ đáp ứng được các nhu cầu dinh dưỡng khác nhau.
2.3 .Cách cho trẻ ăn theo đáp ứng
Trẻ cần thời gian để tập làm quen với những thức ăn mới ngoài sữa mẹ Giao tiếp với trẻ bằng cử chỉ tích cực như cười, tiếp xúc mắt-mắt và khích lệ trẻ.
Cho trẻ ăn từ từ, kiên nhẫn và yêu thương
Cố gắng cho trẻ ăn nhiều loại thức ăn để khuyến khích trẻ ăn
Tạm ngừng khi trẻ không ăn nữa, sau đó lại tiếp tục. Đừng ép trẻ ăn
Cho trẻ cầm thức ăn để trẻ tự ăn
Dùng bát đĩa riêng để đựng thức ăn cho trẻ.
Không nên để trẻ sao lãng trong bữa ăn.
Ngồi cùng trẻ, chú ý đến trẻ trong bữa ăn.
2.4. Biếng ăn/kén ăn ở trẻ nhỏ
Biếng ăn/kén ăn là một vấn đề khá thường gặp. Trẻ được coi là biếng ăn khi trẻ ăn không đủ khẩu phần ăn theo nhu cầu dẫn đến các biểu hiện chậm tăng trưởng. Trẻ kén ăn là trẻ không ăn một số loại thực phẩm nhất định dẫn đến thiếu một số chất dinh dưỡng nhất định. Đây là biểu hiện thường gặp ở trẻ Suy dinh dưỡng thấp còi và khó xác định đâu là nguyên nhân và đâu là hậu quả: Tình trạng biếng ăn/kén ăn kéo dài có thể dẫn đến chậm phát triển thể chất và ngược láiuy dinh dưỡng làm giảm đạm, các men tiêu hóa và quá trình chuyển hóa của cơ thể, có thể dẫn tới biếng ăn.
2.4.1 Một số dấu hiệu của chứng biếng ăn có thể nhận biết sớm
- Trẻ không chịu ăn hết khẩu phân hoặc bữa ăn bị kéo dài (hơn 1 giờ)
- Trẻ bú ít, ăn ít hơn bình thường
- Trẻ ngậm thức ăn trong miệng lâu, không chịu nuốt.
- Trẻ không ăn một số loại thức ăn như thịt, cá, trứng, sữa, rau, quả..
- Trẻ từ chối không chịu ăn, chạy trốn khi thấy thức ăn
- Trẻ nhìn thấy thức ăn là có phản ứng buồn nôn.
2.4.2 Phòng tránh biếng ăn ở trẻ nhỏ
Về mặt dinh dưỡng:
- Cho trẻ ăn bổ sung đúng thời điểm (tròn 6 tháng). Không nên bắt đầu cho trẻ ăn bổ sung quá sớm hoặc quá muộn
- Cho trẻ ăn vừa đủ lượng và số bữa phù hợp với độ tuổi của trẻ. Tránh cho trẻ ăn quá nhiều trong một bữa hoặc quá nhiều lần trong ngày (khoảng cách giữa các bữa quá gần) làm trẻ quá no, khó chịu và dẫn đến sợ ăn.
- Cho trẻ ăn đa dạng nhiều loại thức ăn để phòng tránh thừa hoặc thiếu các chất dinh dưỡng
- Cố gắng cho trẻ ăn đúng bữa
Về mặt tâm lý:
- Không khí khi cho trẻ ăn phải vui vẻ, thoải mái. Bữa ăn hãy là khoảng thời gian của yêu thương và học hỏi
- Không nên bắt ép con ăn, không mắng mỏ, dọa dẫm
- Kiên nhẫn, động viên, khuyến khích trẻ ăn.
- Hạn chế tối đa sự mất tập trung khi cho trẻ ăn. Không nên cho trẻ vừa ăn vừa xem tivi, chơi trò chơi, hay đi rong.
Cách khắc phục
- Chuẩn bị thức ăn
- Thay đổi thức ăn cho trẻ hàng ngày, cho trẻ ăn nhiều món khác nhau.
Cho trẻ ăn thức ăn trẻ thích.
- Không nên cho trẻ ăn quá nhiều tinh bột hoặc quá nhiều thịt cá, cho ăn cân đối các dạng thức ăn khác nhau.
- Thay đổi các chế biến để trẻ ăn ngon miệng
- Trang trí, chuẩn bị món ăn đẹp, nhiều màu sắc, hương vị hấp dẫn.
- Chuẩn bị một số mẩu thức ăn nhỏ, mềm, bắt mắt để trẻ có thể tự cầm nắm và tự ăn
- Nếu trẻ từ chối ăn một loại thức ăn mới, đừng cố ép mà hãy thử lại vào một lúc khác
- Cho trẻ ăn thành nhiều bữa trong ngày, cho ăn xen kẽ bằng các bữa phụ.
Cách cho trẻ ăn
- Không cho trẻ ăn quà vặt như bánh kẹo, nước ngọt... trước bữa ăn. Những thức ăn đó không có các vitamin, khoáng chất mà còn làm trẻ mất cảm giác đói và thèm ăn nên không chịu ăn các thức ăn giàu dinh dưỡng khác.
- Cho trẻ ăn khi trẻ thấy đói. Khi trẻ từ chối ăn, có thể không nên ép trẻ ăn mà đợi cho trẻ thấy đói, muốn ăn và đòi ăn thì mới cho trẻ ăn.
- Gợi ý rằng thời gian ngồi ăn của trẻ nên được giới hạn trong khoảng 20- 30 phút. Khi đã hết thời gian này, tất cả thức ăn phải được dọn đi, và chỉ được dọn lên trong bữa chính hoặc bữa phụ sau theo đúng lịch. Rất ít khi xảy ra trường hợp trẻ sẽ từ chối ăn trong bữa tiếp theo.
- Cho trẻ vận động, chơi, chạy ngày hay tắm trước khi ăn để trẻ thấy đói
- Cho trẻ ăn cùng bạn, cùng gia đình. Cha mẹ ăn thức ăn của trẻ hoặc cho trẻ ăn thức ăn của mình nếu phù hợp để động viên trẻ ăn. Khen thức ăn ngon, khen ngợi trẻ, khuyến khích trẻ để trẻ tự tin và thích thú khi ăn.
Nên cho trẻ tự xúc ăn, tự cầm thức ăn để ăn -
- Các thuốc kích thích ăn ngon thường không được chỉ định sử dụng cho các trường hợp trẻ biếng ăn và các bậc cha mẹ không bao giờ nên xem
xét sử dụng cho trẻ chỉ để giảm đi những lo lăng của mình. Việc bộ sung vitamin và chất khoáng có thể cần thiết nếu chất lượng bữa ăn của trẻ chưa đảm bảo. Khi trẻ tăng trưởng tốt, không cần cho trẻ sử dụng các sản phẩm bổ sung dinh dưỡng như các sữa công thức đặc biệt dành cho trẻ nhỏ vì các sản phẩm này không thể thay thế cho các thực hành ăn uống lành mạnh.
